Bu uyuma kalınlık-incelik uyumu da denir. Bir sözcüğün ilk hecesinde kalın bir ünlü (a, ı, o, u) bulunuyorsa diğer hecelerdeki ünlüler de kalın; ince bir ünlü (e, i, ö, ü) bulunuyorsa diğer hecelerdeki ünlüler de ince olur.

• çalışmak, okullarımız, etkisiz, öğrenciler... 

Yukarıdaki örneklerde sözcükler, kalınlık-incelik bakımından uyumlu olduklarından büyük ünlü uyumuna uymaktadır.

Örnek Soru - 1:

Aşağıdaki sözcüklerden hangisi büyük ünlü uyumuna uymaz?

A) sınırlı                                             
B) görgülü
C) bakımsız                                      
D) meraklı

Yanıt: D

Örnek Soru - 2

Aşağıdaki cümlelerin hangisinde büyük ünlü uyumuna aykırı sözcük yoktur?

A)   Isıtılan demir genişler.
B)   Çalışan insan her zaman başarır.
C)   imzalanacak çok belge var.
D)   Kardeşimle ödevlerimi yazıyorum.

Yanıt: A

Örnek Soru - 3:

Aşağıdaki kelimelerin hangisinde büyük sesli uyumu aranır?

A) Kütüphane                                     B) Söz
C) Öğrenci                                         D) Televizyon
(1991-KLJ)

Yanıt: C

Uyarı:  Bazı sözcükler Türkçe oldukları hâlde zamanla değişikliğe uğradığı için ünlü uyumuna uymamaktadır.

Aşağıdaki ekler tek biçimli olduğu için büyük ünlü uyumuna uymaz:

• -yor ==> geliyor
   
• -ken ==> koşarken
   
• -leyin ==> akşamleyin
   
• -(ı)mtırak ==> ekşimtırak
   
• -ki ==> bununki
   
• -daş ==> meslektaş

Bu uyuma düzlük-yuvarlaklık uyumu da denir. Küçük ünlü uyumunda iki kural vardır:

a.  Bir sözcüğün ilk hecesinde düz ünlü (a, e, ı, i) varsa onu takip eden hecelerde düz ünlüler bulunur:

• kitaplık, erdemli...

b. Bir sözcüğün ilk hecesinde yuvarlak ünlü (o, ö, u, ü) varsa bu heceyi izleyen ilk hecede düz-geniş ünlü (a, e) veya dar-yuvarlak ünlü (u, ü) bulunur:

• okumaktan, örnekler, umutlar...

Uyarı: Küçük ünlü uyumunda hece takibi vardır. Yani birinci heceyle ikinci, ikinci heceyle de üçüncü hecenin uyumlu olması gerekir:

• gözlerimiz, gördükleri, öğrenci...
   

Ünlü uyumlarının aranmadığı sözcükler:

• Tek heceli sözcük: ev, sert, ilk...
• Birleşik sözcükler: birkaç, Karagöz, ilkokul...
• Yabancı sözcükler: medya, kaset, şeffaf...

Uyarı:  Kimi sözcükler Türkçe oldukları hâlde küçük ünlü uyumuna uymamaktadır.

• çamur

• yağmur

• karpuz

Örnek Soru - 4:
 

Aşağıdaki cümlelerin hangisinde altı çizili sözcük küçük ünlü uyumuna uymamaktadır?

A)  Soğanı iyice kavur.
B)  Dergileri rafa diziver.
C)  Artık bu masal kabak tadı verdi.
D)  Gölün suyu çekildi.

Yanıt: A

Ünsüzler (Sessizler)

Ses yolunda bir engele çarparak çıkan seslere ünsüz denir.

Dilimizde yirmi bir ünsüz vardır: b, c, ç, d, f, g, ğ, h, j, k, I, m, n, p, r, s, ş, t, v, y, z.

Ses tellerinin titreşmesiyle oluşan ünsüzlere yumuşak ünsüzler adı verilir: b, c, d, g, ğ, j, I, m, n, r, v, y, z.

Ses telleri titreşmeden oluşan ünsüzlere sert ünsüzler adı verilir: ç, f, h, k, p, s, ş, t.

Türkçede Hece Çeşitleri

Bir solukta çıkarılan ses ya da ses birliğine hece denir.

Hece sayısını ünlüler belirler. Bir sözcükte kaç tane ünlü varsa o kadar hece vardır. Örneğin, "bek-let-ti" sözcüğünde üç ünlü bulunduğundan bu sözcük üç hecelidir.

Dilimizde altı çeşit hece vardır:

1.  Bir ünlüden oluşan heceler: o, a
2.  Bir ünsüz, bir ünlüden oluşan heceler: su, bu, ne...
3.  Bir ünlü, bir ünsüzden oluşan heceler: ev, at, ol, es...
4.  Bir ünlü, iki ünsüzden oluşan heceler: üst, art, ilk...
5.  Bir ünsüz, bir ünlü ve bir ünsüzden oluşan heceler: bak, yer, yat...
6.  Bir ünsüz, bir ünlü ve iki ünsüzden oluşan heceler: Türk, dert, kırk...

SES OLAYLARI

Ünsüz Yumuşaması

Türkçe sözcüklerin sonunda "b, c, d, g" yumuşak ünsüzleri bulunmaz; bunların yerine "p, ç, t, k" sert ünsüzleri bulunur, "p, ç, t, k" ile biten bir sözcüğe ünlü ile başlayan bir ek getirildiğinde

"p>b'ye,

ç>c'ye,

t>d'ye,

k>g, ğ'ye"

dönüşür. Bu ses olayına ünsüz yumuşaması denir.

• çorap-ı > çorabı
• kaşık-ı > kaşığı
• renk-i   > rengi
• kurt-u   > kurdu
• amaç-ı > amacı

Uyarı:  Özel adlarda, çoğu tek heceli sözcüklerde ve yabancı sözcüklerde ünsüz yumuşaması olmaz.

• Zonguldak'a 
• Burak'ı
• kat-ı>katı    
• çöp-ü>çöpü
• jilet-i>jileti    
• hukuk-u> hukuku

Örnek Soru - 5:

Aşağıdaki kelimelerden hangisine sesliyle başlayan bir ek getirildiğinde yumuşama görülmez?

A) Kırbaç                                           B) Yatak
C) Devlet                                           D) Kebap
(1993-DPY)

Yanıt: D

Örnek Soru - 6:

Aşağıdaki cümlelerin hangisinde sert ünsüz yumuşaması yoktur?

A)   Bu işten umudum kesildi.
B)   Soğuğa karşı tedbirli olmalıyız.
C)   Yaz tatilinde oldukça dinlendik.
D)   Kitabımı çantaya yerleştirdim.
(1994-DPY)

Yanıt: C

Ünsüz Benzeşmesi (Sertleşme)

Türkçede sert ünsüzlerle (p, ç, t, k, s, ş, f, h) biten sözcüklere "c, d, g" ünsüzleri ile başlayan bir ek getirildiğinde ekteki "c, d, g" ünsüzleri "ç, t, k"ye dönüşür. Bu duruma ünsüz sertleşmesi ya da ünsüz benzeşmesi denir.

• sınıf - ça ==> sınıfça
• git - di ==> gitti
• Türk - çe ==> Türkçe
• ağaç - da ==> ağaçta
• savaş - çı ==> savaşçı
• sabah - dan ==> sabahtan
• matkap - dan ==> matkaptan

* Rakamlara ek getirilirken de sert ünsüz uyumu kuralına uyulur.

• 1973'de değil, 1973'te olmalı. Çünkü 3(üç) ç ile bittiğinden d ile başlayan ek t ile başlamalı.

• Saat 5'de değil 5' te,

• 1994'de değil 1994'te...

Örnek Soru - 7:

Aşağıdaki cümlelerin hangisinde sert ünsüz benzeşmesine örnek vardır?

A)  Bu sokağın yolları çok bozuk.
B)  Baskın basanındır, derler.
C)  Kapalı yollar bir bir açılıyor.
D)  Her söze hemen inanır.
(1993-DPY)

Yanıt: B

Örnek Soru - 8:

Aşağıdaki cümlelerin hangisinde, ünsüz yumuşamasına uğramış bir sözcük yoktur?

A) Anahtarı bulamayınca kilidi kırdılar.
B) Kardeşim kızamığa yakalandı.
C) Barışmaları için kardeşim aracı oldu.
D) Masadaki kitabı bana verir misin?
(1996-ATML)

Yanıt: C

n>m değişimi

Dilimizde "b" ünsüzünden önce gelen "n" ünsüzü "m"ye dönüşür.

• tenbel      > tembel
• canbaz     > cambaz
• perşenbe  > perşembe

Uyarı: Özel adlarda ve birleşik sözcüklerde bu kurala uyulmaz.

• İstanbul, sonbahar, Zeytinbumu, binbaşı...
  
   

Kaynaştırma (Koruyucu) Ünsüzleri

Türkçe sözcüklerde iki ünlü yan yana bulunmaz. Ünlü ile biten bir sözcüğe, ünlü ile başlayan ekler gelecek olursa bu iki ünlü arasına "y-ş-s-n" ünsüzlerinden biri girer.

• masa-s-ı
• masa-y-ı
• bahçe-s-i
• bahçe-y-i
• iki-ş-er
• altı-ş-ar

Uyarı: Kaynaştırma ünsüzleri sözcüğün kökünde aranmaz.

• kayık, kaşık...

Bu sözcüklerdeki altı çizili ünsüzler kaynaştırma değildir.

Uyarı:

• "Senin kitab-ın-ı aldım." cümlesinde altı çizili "-in" eki iyelik ekidir, kaynaştırma ünsüzü yoktur.
• "Onun kitab-ı-n-ı aldım." cümlesinde iyelik eki "-ı" olduğu için "n" kaynaştırma ünsüzüdür.

Örnek Soru -9:

Aşağıdaki sözcüklerden hangisinde kaynaştırma ünsüzü yoktur?

A) Yirmişer                                         B) Kapıya
C) Halısı                                             D) Düğünün

Yanıt: D

Ulama

Ulama, ünsüzle biten bir sözcükten sonra ünlüyle başlayan bir sözcük geldiğinde, önceki sözcüğün son ünsüzünün sonrakinin başına eklenerek okunmasıdır.

• sabah oldu

• açık   alan

• Onlar ile korularda el ele tutuşun.

Uyarı: Aralarında noktalama işareti bulunan sözcükler arasında ulama olmaz.

• "Kardeşim,  eve geldi."

Bu cümlede belirlenen yerde ulama yoktur.

Örnek Soru - 10:

Aşağıdaki cümlelerin hangisinde ulama yoktur?

A)  Sultan Murat eydür, gelsün göreyim.
B)  Nice kahramandır ben de bileyim.
C)  Vezirlik isterse üç tuğ vereyim.
D)  Yiğitlere serdar oldu Genç Osman.
(1993 DPY)

Yanıt: B 

Ünlü Daralması

Şimdiki zaman eki "-yor"daki "y" sesi kendinden önce gelen geniş ünlüleri (a, e) daraltıp "ı, i, u, ü"ye dönüştürür.

• ara - yor > arıyor
• temizle - yor > temizliyor
• görme - yor > görmüyor
• unutma - yor > unutmuyor
• de - yor > diyor

* Kimi zaman kaynaştırma harfi "y"nin de böyle bir daralmaya yol açtığı görülür.

• ye - y - ecek > yiyecek
• de - y - e > diye ...

Ünlü (Hece) Düşmesi

İkinci hecelerinde dar ünlü (ı, i, u, ü) bulunan sözcüklere, ünlü ile başlayan ekler getirildiğinde ikinci hecedeki dar ünlü düşer. Bu kurala ünlü düşmesi veya hece düşmesi denir.

• alın -ı > alnı            
• nabız -ı > nabzı
• nesil - i > nesli           
• sabır - im > sabrım
• oğul - u > oğlu          
• kayın-ı > kaynı
• devir - im > devrim   
• ayır - ıl > ayrıl
• ileri - le > ilerle        
• sıyır - ık > sıyrık

* Birleşik sözcük yapılırken de hece düşmesi olabilir:

• kayıp olmak > kaybolmak
• sabır etmek > sabretmek
• devir etmek > devretmek

Aşınma

Aşınma, ünlü ile biten bir sözcüğün ünlü ile başlayan bir sözcükle birleşmesi sırasında iki ünlüden birinin düşmesi olayıdır.

• cuma ertesi > cumartesi
• ne için > niçin
• kahve altı > kahvaltı

Bazı birleşik sözcüklerde iki ünlü yan yana olmadığı hâlde aşınma olur.

• kayın ana > kaynana
• pazar ertesi > pazartesi
• biri birine > birbirine

Ünsüz Düşmesi

Sonunda "k" sesi olan sözcükler küçültme ekleri "-cık, -cik, -cek, -cak" ve "-I" yapım ekini aldığında, sözcüğün sonundaki "k" sesi düşer.

• minik-cik > minicik         
• ufak-cık > ufacık
• alçak-l >alçal-              
• küçük-l- >küçül- 

Örnek Soru - 11:

Aşağıdaki kelimelerin hangisinde sessiz düşmesi yoktur?

A) Küçücük                                        B) Büyücek
C) Ufacık                                           D) Kısacık
(1993 DPY)

Yanıt: D

Örnek Soru - 12:

Aşağıdaki kelimelerin hangisinde ses düşmesi vardır?

A) Biricik                                            B) Ufacık
C) Azıcık                                             D) İncecik
(1994 EML)

Yanıt: B 

Ünlü Türemesi

Küçültme eki "-cık, -cik" bazı sözcüklere eklenirken bu ekten önce bir ünlünün türediği görülür.

• bir-cik     > bir-i-cik,
• dar-cık    > dar-a-cık
• az-cık     > az-ı-cık
• genç-cik > genc-e-cik

Ünsüz Türemesi

Dilimize giren bazı yabancı sözcükler "etmek, olmak" fiilleriyle birleşik fiil oluşturduklarında ya da ünlü ile başlayan bir ek aldıklarında, bu sözcüklerin asıl biçimlerinde olan ikinci ünsüz ortaya çıkar.

• his et-   > hisset-            
• hal et-  > hallet-
• ret et-  > reddet-          
• af ol-    > affol-
• af-ı       > affı                 
• hak-ım  > hakkım
• zan-ım   > zannım

Sözcük Vurgusu

Sözcükte bir hecenin diğerlerine göre daha baskın okunmasıdır.

• Türkçe sözcüklerde vurgu genelde son hecededir: çilek, sağlık, okul, kitap ...
   
• Ekler vurguyu üzerlerine alır: çiçekler, kitapçı, arkadaşım ...
   
• Olumsuzluk eki -ma, -me vurguyu kendinden önceki hecede bırakır: bekletme, başlama, anlamıyor...
   
• Yer adlarında vurgu ilk hecede veya orta hecede olabilir: Aydın, Ordu, Erzurum; İstanbul, Edirne, Denizli ...
   
• Pekiştirilmiş sözcüklerde ve ünlemlerde vurgu ilk hecededir: masmavi, sımsıcak, tertemiz ...
   

Örnek Soru - 13:

Aşağıdaki sözcüklerin hangisinde vurgu son hecededir?

A) Gitmiyor                                        B) Ağaçlar
C) Ankara                                          D) Yemyeşil

Yanıt: B 

• Öğeleri virgülle ayrılmış cümleleri bağlamak için kullanılır: At ölür, meydan kalır; yiğit ölür şan kalır.
• İki cümleyi birbirine bağlayan "ama, fakat, ancak" gibi bağlaçlardan önce konur:

Yemek yedi; ama çay içmedi.
Havuzda yüzebilirim; fakat denizde yüzemem.

Uyarı: Noktalı virgülden sonra sözcükler büyük harfle başlamaz.

Soru İşareti (?)

• Soru anlamı taşıyan cümlelerin sonuna konur:

Dün kim size geldi?

Buradakileri tanıyor musun?

• Sıralı cümlelerin her ikisinde de soru anlamı varsa soru işareti ikinci cümlenin sonuna konur: Sinemaya mı gidelim, yoksa tiyatroya mı?
• Parantez içinde soru işaretinin kullanılması, cümleye alay veya bilginin şüpheyle karşılandığı anlamını katar: Babası gençliğinde çok iyi (?) güreşçiymiş.

Uyarı: Soru işaretinden sonra cümle büyük harfle başlar.

Üç Nokta (...)
 

• Tamamlanmamış cümlelerin sonuna konur:

Gökyüzünde kara kara bulutlar...
Onunla yarın görüşürsem...

• Benzer örneklerin devam ettiğini göstermek için konur: Bu bölgede birçok kuş vardı: kartal, şahin, atmaca...
• Söylenmek istenmeyen sözler yerine konur: Ağzında... sözü çıktı.
  
• Bir sözün alıntı olduğunu göstermek için kullanılır: ... Kendine uygun olmayan kalıplar içinde kötürümleşti.
  

Uyarı: Üç noktadan sonra büyük harfle başlanır.

İki Nokta (:)

• Açıklama yapılacak cümlelerden sonra kullanılır: Masada her şey vardı: peynir, zeytin, bal, yağ...
  
• Tırnak içine alınmış alıntı sözlerden önce iki nokta konur: Atalarımız: "Görünen köy kılavuz istemez." demiş.
  
• Yazı içinde bir kişinin konuşmasını göstermek için, konuşma çizgisinden (-) önce konur.

Arkadaşına döndü:
- Eline sağlık, çok güzel olmuş, dedi.

• İki  noktadan  sonra cümle  gelirse  büyük  harfle başlanır, cümle gelmezse küçük harfle başlanır. Dün farklı bir iş yaptım: Çalışma odamı boyadım.
  

Tırnak İşareti (" ")

• Alıntı sözler tırnak içine alınır: "Zaman, en kıymetli hazinedir." derdi.
  
• Cümlede belirtilmek istenen sözler tırnak içine alınır: Son yazısında "cesaret" kavramı üzerinde durmuş.
  
• Eser adları tırnak içine alınır: Geçen hafta "Yaban"ı okudum.

Ünlem İşareti (!)

• Şaşma, kızma, acıma, beğenme gibi duyguları içeren cümlelerin veya kelimelerin sonuna konur:

Ne ilginç bir kuş böyle!
Hey, buraya gelsene!
Tüh! Yine derse geç kaldım.

• Parantez içinde kullanılan ünlem işareti cümleye alay, küçümseme anlamı katar: Mahallemizin en cesur (!) genci geliyor.
  

Kısa Çizgi (-)

Bu işarete hece birleştirme çizgisi de denir.

• Satır sonuna sığmayan  sözcükler satır sonunda bölünürken kullanılır:
  ...............düşüncelerine katılıyorum.
• Satır sonuna sığmayan birleşik sözcükler hecelerine ayrılırken basit bir sözcükmüş gibi ayrılır:
  ...............aslanağzı vardı, (yanlış)
  ...............aslanağzı vardı, (doğru)
• Aralarında bir ilgi, ortaklık bulunan sözler arasına konur:

Fenerbahçe-Galatasaray maçını izledik.

İtalya-Rusya görüşmeleri askıya alındı.

• Bir olayın başlangıcını ve sonunu gösteren tarihlerin arasına konur: I. Dünya Savaşı (1914-1918) yılları arasında oldu.
  
• Eklerin  belirtilmesinde,  sözcüklerin  köklerini ve eklerini ayırmada kullanılır: -ecek, -siz, -t;
  insan-lar-ın

• Fiil kök ve gövdelerinden sonra mastar eki yerine kullanılır: konuş-(konuşmak), güldür-(güldürmek)
• Ara söz ve ara cümlelerin başında ve sonunda kullanılır: Evdeki herkesi -en çok da annemi- çok özledim.
  

Kesme İşareti (')
 

• Özel adlara getirilen çekim ekleri kesme işaretiyle ayrılır: Muğla'nın havası temizdir.
  
• Rakamlardan sonra gelen ekler kesme işaretiyle ayrılır. İzmir'e 1996'da yerleştik.
  
• Kısaltmalara gelen ekler kesme işaretiyle ayırılır: DSİ'de arkadaşı çalışıyor.
• Şiirlerde ölçüden dolayı hece düşmesini göstermek için kullanılır: N'eylersin ölüm herkesin başında?
  
• Harflerden veya eklerden sonra gelen ekleri ayırmak için konur:

Türkçede -lik'le türetilmiş çok sözcük var.
Ansiklopediyi, a'dan g'ye kadar ben inceledim.

Ayraç (Parantez)

• Cümle içindeki açıklamaların, ara sözlerin belirtilmesinde parantez kullanılır: Tanzimat edebiyatında N. Kemal'in (vatan şairi olarak bilinir) yeri tartışılmaz.
  
• Kimi sözcüklerin eş anlamlıları ayraç içinde gösterilir: Benzetme (teşbih) edebiyatımızda sıkça kullanılan sanattır.
  
• Yabancı sözcüklerin okunuşları ayraç içinde verilir: Balzac (Balzak) Fransızların ünlü yazarıdır.
• Tiyatro  metinlerinde yapılacak hareketler ayraç içinde yazılır: Kavuklu (ellerini kaldırarak) dua etti.
  
• Bir olayın başlangıç-bitiş tarihleri ya da ünlü bir ismin doğum-ölüm tarihleri parantez içinde verilir: Nurullah Ataç (1898-1957) usta bir deneme yazarımızdır.
  

Örnek Soru: (1991-DPY)

"Aman Allah'ım ( ) Güneş altında pırıl pırıl parlayan kocaman bir sazan balığı ( ) oltanın ucunda çırpınıp duruyordu ( )"
Yukarıdaki parantezlerin içerisine, sırasıyla hangi noktalama işaretleri getirilmelidir?

A)   (:)-(,)-(...)                       B)  (!)-(,)-(;)
C)   (!)-(,)-(.)                          D) (.)-(,)-(!)

Yanıt: C